مقدمه

1-        كار حواس درك محرك هاي محيطي است.

2-        حواس جزئي از بخش حسي دستگاه عصبي محيطي است كه اطلاعاتي درباره ي محركها جمع آوري مي كند.

گيرنده ها حس

3-        گيرنده هاي حس نورون هاي تمايز يافته اي هستند كه محرك ها را شناسايي و اثر آنها را به پيام عصبي تبديل مي كنند.

4-        تفسير پيام هاي حسي بر عهده‌ي دستگاه عصبي مركزي است.

5-        گيرنده هاي حس در سراسر بدن پراكنده‌اند.

6-        بيشتر گيرنده هاي حس در اندام هاي حس ( پوست ، چشم ، گوش ، بيني ، زبان ) متمركز شده‌اند.

7-        انواع گيرنده هاي حس در انسان عبارتند از : 1- گيرنده هاي دما   2- گيرنده هاي درد   3- گيرنده هاي مكانيكي   4- گيرنده هاي نور   4- گيرنده هاي شيميايي

8-        گيرنده‌ي دما بيشتردر پوست هستند .

9-        گيرنده‌ي درد در همه‌ي بدن پراكنده‌اند و به آسيب به بافت ها واكنش مي دهند .

10-     گيرنده ي مكانيكي در پوست و گوش تمركز دارند و نسبت به حركت ، كشش ، فشار و ارتعاش حساس است .

11-      گيرنده‌ ي نور در چشم هستند .

12-      گيرنده‌ي شيميايي در زبان و بيني تمركز دارند.

پوست

13-     پوست بدن ما داراي گيرنده‌هاي درد ، دما و مكانيكي مي باشد.

14-     هر گيرنده ، دندريت هايي از يك يا چند نورون است كه اغلب اين دندريت ها را پوششي از بافت پيوندي احاطه كرده است.

15-     انتهاي دندريت هاي گيرنده‌ي درد ، پوشش ندارد.

16-     اگر محرك آنچنان شديد باشد كه احتمال آسيب به بافت باشد ، گيرنده‌ي درد تحريك خواهد شد.

17-     درد ، احساس بسيار مهمي است ، زيرا ما را از خطر ، جراحت و بيماري آگاه مي كند.

18-     بسياري از پاسخ هاي محافظت كننده مثل انعكاس ها ، پس از تحريك گيرنده‌هاي درد ، فعال مي شوند.

19-     گيرنده هاي دما در پوست ، سرماو گرما را تشخيص مي دهند.

20-     در درون بدن نيز گيرنده هاي دمايي كه به دماي خون حساس هستند ، وجود دارند.

21-     هيپوتالاموس مركز اصلي تنظيم دماي بدن است.

22-     گيرنده هاي مكانيكي پوست به محرك هايي مثل لمس ، فشار ،و كشش حساس اند.

23-     در ديواره‌ي برخي از رگ هاي خوني نيز گيرنده هايي مكانيكي وجود دارند كه به فشار خون حساس اند.

24-     ماهيچه هاي اسكلتي ما نيز گيرنده هاي مكانيكي به نام گيرنده هاي كششي دارند كه به تغييرات طول ماهيچه حساس اند و وضعيت قسمت هاي مختلف بدن را به دستگاه عصبي مركزي اطلاع مي دهند.

چشم

25-     كره‌ي چشم ما سه لايه دارد كه به ترتيب از خارج به داخل عبارتند از 1- صلبيه  1- مشيميه  3- شبكيه

26-     صلبيه ، لايه اي محكم و سفيد رنگ ازجنس بافت پيوندي است كه كره چشم را مي پوشاند.

27-     صلبيه در جلو چشم شفاف است و قرنيه نام دارد.

28-     مشيميه در زير صلبيه است ، مشيميه نازك و رنگدانه دار است.

29-     مشيميه در جلو چشم ، بخش رنگين عنبيه را به وجود مي آورد.

30-     عنبيه ماهيچه هايي دارد كه سوراخ مردمك را كه در وسط عنبيه است ، تنگ و گشاد مي كند.

31-     تنگ و گشاد شدن مردمك تحت كنترل اعصاب سمپاتيك – پاراسمپاتيك است.

32-     نور در هنگام عبور از قرنيه و عدسي ، همگرايي پيدا مي كند ( شكسته مي شود )

33-     عدسي در پشت مردمك قراردارد و كار آن متمركز كردن نور بر روي شبكيه است .

34-     شبكيه داخلي ترين لايه‌ي چشم است و گيرنده هاي نوري بر روي آن قرار دارند.

35-   گيرنده هاي نوري در شبكيه دو دسته اند 1- سلول هاي مخروطي 2- سلول هاي استوانه اي .

36-      اين سلول هاي گيرنده ، انرژي نوراني را به پيام هاي عصبي تبديل مي كنند و آن را به مغز مي فرستند.

37-     تفسير اين پيام هاي عصبي در مغز صورت مي گيرد يعني در اصل تصوير واقعي توسط مغز ايجاد مي شود.

38-     سلول هاي استوانه اي در نور ضعيف بيشتر تحريك مي شوند. ( سياه و سفيد )

39-     سلول هاي مخروطي به ما توانايي ديدن جزئيات ظريف اشيا را مي دهند و در نور قوي بيشتر تحريك مي شوند.(ديد رنگي )

40-     پيام هاي عصبي چشم توسط عصب بينايي به مغز فرستاده مي شوند.

41-     جايي كه عصب بينايي از شبكيه چشم خارج مي شود ، نقطه‌ي كور نام دارد.

42-     بخشي از شبكيه كه در امتداد محور نوري چشم است و نور بر روي آن متمركز مي شود ، لكه ي زرد نام دارد.

43-     لكه‌ي زرد در دقت و تيز بيني چشم اهميت دارد ( به دليل تمركز بيشتر سلول هاي مخروطي در آنجا )

44-     فضاي پشت عدسي را ماده اي ژله اي و شفاف به نام زجاجيه پر كرده است .

45-     زجاجيه باعث حفظ حالت كروي چشم مي شود.

46-     فضاي جلو عدسي را مايع شفاف ديگري به نام زلاليه پر مي كند.

47-     زلاليه از مويرگ هاي چشم ترشح مي شود و مواد غذايي و اكسيژن را براي عدسي و قرنيه فراهم مي كند.

48-     زلاليه همچنين مواد دفعي عدسي و قرنيه را جمع آوري و از طريف خون از آنها دور مي كند .

49-     قرنيه و عدسي رگ خوني و مويرگ ندارند.

50-     عدسي چشم به وسيله‌ي رشته هايي به ماهيچه ي مژكي  متصل شده است. اين ماهيچه ها قطر عدسي را كم و زياد مي كنند.

51-     هنگام نگاه كردن به اشياء دور قطر عدسي كم و هنگام نگاه كردن به اشياء نزديك قطر عدسي زياد مي شود.

52-     تغيير قطر عدسي براي تشكيل تصوير بر روي شبكيه ، تطابق نام دارد.

بيماري هاي چشم

53-     سفت شدن و كاهش انعطاف عدسي چشم و در نتيجه كاهش قدرت تطابق آن به دليل افزايش سن را پير چشمي گويند.

54-     پير چشمي با عينك هاي مخصوص تا حدي اصلاح و درمان مي شود.

55-     كدر شدن عدسي به دليل افزايش سن و در نتيجه كاهش قدرت بينايي را آب مرواريد مي گويند.

56-     براي درمان آب مرواريد ، عدسي را به وسيله‌ي جراحي خارج كرده و به جاي آن يك عدسي مصنوعي قرار مي دهند و با كمك عينك بينايي بيمار را  تا حدي بر مي گردانند.

57-     اگر كره‌ي چشم بيش از حد بزرگ باشد ، تصوير در جلو شبكيه تشكيل مي شود كه به اين حالت نزديك بيني گويند.

58-     نزديك بيني با استفاده از عينك هاي داراي لنزهاي واگرا اصلاح مي شود.

59-     اگر كره‌ي چشم بيش از حد كوچك باشد ، تصوير در پشت شبكيه تشكيل مي شود كه به اين حالت دور بيني گويند.

60-     دوربيني با استفاده از عينك هاي داراي لنز هاي همگرا اصلاح مي شود.

61-     اگر سطح قرنيه و يا عدسي كاملا كروي و صاف نباشد ، پرتوهاي نوري درست بر روي شبكيه متمركز نمي شوند و تصوير واضحي ايجاد نمي شود كه به اين حالت آستيگماتيسم گفته مي شود.

62-     براي درمان آستيگماتيسم از عينكي استفاده مي شود كه عدسي آن عدم يكنواختي انحناي قرنيه و عدسي را جبران كند.

گوش

63-     گوش ما 1- امواج صوتي را به پيام عصبي تبديل كرده و به مغز ارسال مي كند 2- همچنين گوش در حفظ تعادل نيز نقش دارد.

64-     گوش از سه بخش 1- خارجي 2- مياني و 3- دروني تشكيل شده است.

65-     گوش بيروني شامل  1- لاله‌ي گوش  و 2- مجراي گوش است .

66-     كار گوش بيروني ، جمع آوري امواج صوتي و انتقال آنها به گوش مياني است.

67-     درون مجراي گوش موهاي ظريفي وجود دارد كه هوا را تصفيه مي كنند.

68-     همچنين درون مجراي گوش ، غده هاي عرق تغيير شكل يافته اي وجود دارند كه ماده‌ي موم مانندي را ترشح مي كنند.

69-     كار اين ماده ي موم مانند اين است كه از ورود مواد خارجي به گوش جلوگيري مي كند.

70-     بخش انتهايي مجراي گوش و نيز گوش مياني و دروني توسط استخوان گيجگاهي جمجمه محافظت مي شود.

71-     مجرايي به نام شيپور استاش رابط هوا بين گوش مياني و حلق است .

72-     شيپور استاش هوا را بين گوش مياني و حلق انتقال مي دهد تا فشار هوا در دو طرف پرده ي صماخ يكسان شود.

73-     در انتهاي مجراي گوش ، پرده‌اي به نام پرده‌ي صماخ وجود دارد كه در اثر برخورد امواج صوتي ، مرتعش مي شود.

74-     در پشت پرده‌ي صماخ ( گوش مياني)  3 استخوان كوچك به نام هاي 1- چكشي  2- سنداني و 3- ركابي به ترتيب قرار دارند.

75-     اين سه استخوان ، ارتعاش پرده ي صماخ را به مايعي كه محفظه‌ي گوش دروني را پر كرده است انتقال مي دهند.

76-     بخشي از محفظه ي گوش دروني ، حلزون شنوايي نام دارد كه دليل آن شكل ظاهري آن است كه شبيه حلزون پيچ خوردگي دارد.

77-     در حلزون شنوايي ، نوعي گيرنده هاي مكانيكي به نام سلول هاي مژكدار قرا دارند.

78-     ارتعاش مايع درون حلزون ، سرانجام باعث تحريك سلول هاي مژكدار مي شود و پيام عصبي توليد مي شود كه توسط عصب شنوايي به مغز فرستاده مي‌شود.

79-     در بخش گوش دروني ، سه مجراي نيم دايره نيز وجود دارند كه بر يكديگر عمود هستند و درون آنها نيز پر ازمايع است.

80-     در مجراهاي نيم دايره نيز سلول هاي مژكدار وجود دارد كه در اثر حركت سر و جابجايي مايع درون مجراها ، تحريك مي شوند و پيام عصبي توليد مي‌كنند.

81-     پيام هاي عصبي مجراها نيم دايره توسط عصب ديگري به نام عصب تعادلي به مغز فرستاده مي شود.

82-     نتيجه اينكه از گوش دو عصب خارج مي شود 1- عصب شنوايي 2- عصب تعادلي

زبان

83-     بر روي زبان هزاران جوانه ي چشايي وجود دارد.

84-     يك جوانه ي چشايي خود شامل 50 تا 100 سلول چشايي است.

85-     سلول هاي چشايي ، گيرنده هاي شيميايي 4 مزه ي اصلي هستند. ( شيريني – شوري – ترشي و تلخي )

86-     نوك زبان به مزه ي شيريني ، كناره هاي آن به مزه‌ي شوري و ترشي و عقب زبان به مزه‌ي تلخي حساس هستند.

87-     با حل شدن مولكول هي غذا در بزاق ، مولكول ها به پروتئين هاي غشاي سلول هاي چشايي متصل و آنها را تحريك مي كنند و پيام عصبي توليد مي شود.

بيني

88-     دربيني گيرنده هاي شيميايي مربوط به تشخيص بوها قرا دارند ( گيرنده هاي بويايي )

89-     گيرنده هاي بويايي در سقف حفره‌ي بيني قرار دارند.

90-     تركيبات شيميايي موجود در هوا پس از حل شدن در مخاط بيني ، سلول هاي گيرنده را تحريك و پيام عصبي بويايي توليد مي شود.

91-     حس بويايي بر درك مزه‌ي غذا نيز تأثير دارد.

92-     در هنگام سرماخوردگي كه دچار گرفتگي بيني شده ايم ، به نظر مي رسد كه اغلب غذاها بي مزه اند.

نكات فصل سوم درس زيست شناسي– سوم تجربي – حواس –قسمت 2

1-       شيار هايي عميق ، نيمكره هاي مخ را به 4 ناحيه (لوب ) تقسيم مي كنند: 1- لوب پس سري 2- لوب آهيانه 3- لوب گيجگاهي  4- لوب پيشاني

2-       پردازش اطلاعات بينايي در لوب پس سري و پردازش اطلاعات شنوايي در لوب گبجگاهي صورت مي گيرد.

3-       احتمالا همه ي جانوران گيرنده‌ي درد دارند.

4-       موهاي سبيل گربه و خرس در قاعده‌ي خود داراي گيرنده‌هاي لمس بسيار حساس هستند كه به جانور امكان مي دهد كه در تاريكي نيز اشياي نزديك خود را تشخيص دهد.

5-       ماهي هاي استخواني خط جانبي دارند كه در دو سوي بدن ماهي امتداد يافته است.

6-       خط جانبي ماهي حاوي گيرنده هاي مكانيكي است و نسبت به ارتعاش امواج آب حساس اند.

7-       جانور به كمك خط جانبي قادر است از حركت ماهي هاي ديگر در پيرامون خود مطلع شود.

8-       خط جابي در واقع كانالي است كه در زير پوست ماهي قرار دارد و به وسيله‌ي سوراخ هايي با محيط بيرون ارتباط پيدا مي كند.

9-       درون اين كانال ساختار هاي متعددي به نام كاپولا قرار دارد كه هر كاپولا حاوي سلول هاي مژه دار مخصوصي است كه مژه هاي آن با ماده‌ي ژلاتيني پوشانده شده است.

10-   جريان آب در خط جانبي سبب حركت كاپولا و تحريك سلول هاي مژه دار مي شود ، در نتيجه وجود هر نوع جسم متحرك در اطراف ماهي به دليل امواج حاصل از حركت آن جسم ، توسط خط جانبي ماهي تشخيص داده مي شود.

11-   ماهي به كمك خط جانبي قادر به تشخيص اجسام ساكن نيز هست كه بر مبناي بازتاب حاصل از برخورد لرزش ها به جسم ساكن است .

12-   يكي از حساس ترين انواع گيرنده هاي شيميايي روي شاخك جنس نر نوعي پروانه ي ابريشم قرار دارد.

13-   شاخك اين جانور را هزاران جسم مو مانند ظريف پوشانده كه اغلب داراي گيرنده هاي شيميايي قوي هستند.

14-   اين گيرنده هاي شيميايي به بوي بدن جنس ماده حساس اند و با برخورد مولكول هاي بوي بدن جنس ماده تحريك مي شوند.

15-   ساده‌ترين گيرنده هاي نوري در پلاناريا وجود دارد كه چشم جامي شكل ناميده مي شود.

16-   چشم جامي شكل از گروهي از سلول هاي تيره رنگ تشكيل شده است كه بخش هايي از سلول هاي گيرنده ي نور را مي پوشانند.

17-   سلول هاي گيرنده‌ي نور مولكول هايي به نام رنگيزه هاي بينايي دارند كه نور را جذب و به پيام عصبي تبديل مي كنند و به مغز جانور مي فرستند.

18-   بر اساس موقعيت جانور و اينكه كدام قسمت از سلول هاي گيرنده نور دريافت كنند ، مغز شدت و جهت نور را تعيين مي كند و دستور فرار از نور و پيدا كردن جاي مناسب براي پنهان شدن را صادر مي كند.

19-   خرچنگ ها و حشرات داراي چشم مركب هستند.

20-   چشم مركب از تعداد زيادي واحد مستقل بينايي كه هر كدام يك قرنيه و يك عدسي دارد و نور را بر روي تعدادي سلول گيرنده متمركز مي كند ، تشكيل شده است.

21-   چون هر يك از واحد ها ، نور را ازبخش كوچكي از ميدان ديد دريافت مي كند ، در نتيجه تصويري كه تشكيل مي شود ، حالت موزائيكي دارد.

22-   جانور به كمك چشم مركب قادر است جزئي ترين حركات محيطي را تشخيص دهد و وجود شكارچي را به موقع احساس كند.

23-   بعضي حشرات مانند زنبور عسل ، با استفاده از چشم مركب قادر به ديدن رنگ ها و حتي پرتو هاي فرابنفش هستند.

24-   اين مسأله به جانور امكان مي دهد كه گل هاي توليد كننده‌ي شهد را بهتر رديابي كند.

25-   نور مرئي بخش كوچكي از طيف تابش هاي الكترومغناطيسي است كه محدوده‌يبين طول موج هاي بنفش تا قرمز را شامل مي شود.

26-   امواجي با طول موج كوتاهتر يا بلندتر از اين دو براي انسان قابل رؤيت نيستند.

27-   بسياري از حشرات مي توانند اين پرتو ها را ببينند كه اين توانايي در گرده افشاني مهم است.

28-   بعضي گل ها الگو هايي دارند كه براي ما قابل ديدن نيست ، اما اگر با يك فيلم حساس به پرتوهاي قرابنفش از آنها عكس بگيريم ، آن الگو ها را خواهيم ديد . اين الگوها حاوي اطلاعاتي براي حشرات گرده افشان هستند.

29-   در آن سوي طيف مرئي نور ، پرتوهاي فرو سرخ قرار دارند كه ما آنها را به صورت گرما حس مي كنيم.

30-   پرتوهاي فرو سرخ مي توانند با تابش از سطح بدن شكار ، موقعيت آن را براي شكارچي مشخص كنند.

31-   بعضي ازمارهاي زنگي ، در جلو چشم خود داراي دو سوراخ حساس به امواج فروسرخ هستند.

32-   اين مارها مي توانند در تاريكي مطلق ، با نهايت دقت ، شكار كنند.

33-   تعدادي از گونه ها با انتشار امواج صوتي در محيط و تجزيه و تحليل پژواك آن ، تصويري از محيط ايجاد كنند.

34-   خفاش ها ، دلفين ها و به مقدار كمتري وال ها ، پژواك سازي مي كنند.

35-   بعضي خفاش ها امواجي توليد مي كنند كه از محدوده‌ي شنوايي ما خارج است و خفاش براي اينكه كر نشود در گوش مياني خود ماهيچه هايي دارد كه با منقبض كردن آنها حساسيت گوش را در هنگام توليد امواج كاهش مي دهند .

36-   خفاش در هنگام دريافت پژواك ها فوراً اين ماهيچه ها را به حالت استراحت در مي آورد.

37-   خفاش مي تواند در يك اتاق كاملا تاريك كه در سراسر آن تارهاي سيمي كشيده‌اند به دقت حشرات در حال پرواز را شكار كند و از لابه لاي سيم ها بگذرد.

38-   بعضي ماهي ها مثل گربه ماهي ، در خط جانبي خود گيرنده هاي الكتريكي دارند كه آن را قادر مي سازد تا ميدان هاي الكتريكي ضعيفي را كه توسط طعمه توليد مي شود ، تشخيص دهد.

39-     مارماهي در دم خود اندامي حساس به الكتريسته دارد كه به طور پيوستهه ، تكانه هاي الكتريكي توليد مي كند و در نتيجه ميدان ضعيفي دراطراف او ايجاد مي شود.

40-     هر شيئي كه در اطراف ماهي قرار داشته باشد، سبب آشفتگي در خطوط اين ميدان مي شود و گيرنده هاي الكتريكي خط جانبي در مارماهي را تحريك مي كند.